Στη διάρκεια του ξεσκονίσματος, η νοικοκυρά ρίχνει τον καθρέφτη κι αυτός σπάει. Σκέφτεται τα χρόνια γρουσουζιάς που θα ακολουθήσουν. Σε γειτονικό διαμέρισμα, οι επισκέπτες έμειναν πολύ περισσότερο από όσο ήθελαν οι οικοδεσπότες, γι’ αυτό και οι τελευταίοι αναποδογύρισαν τη σκούπα κι έριξαν αλάτι για να …επισπεύσουν την αναχώρησή τους. Αυτές και άλλες παρόμοιες αντιλήψεις ονομάζονται δεισιδαιμονίες, ενώ οι εθιμικές απαγορεύσεις και οι περιορισμοί που τίθενται για να μην επαληθευτούν, λέγονται προλήψεις.
Οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις είναι μία πανάρχαια περίπτωση του πολιτισμού του ανθρώπου, αλλά σε πολλές περιπτώσεις ισχύουν έως και σήμερα. «Η βασική αντίληψη είναι ότι ο άνθρωπος ζει μέσα σε ένα περιβάλλον το οποίο περιστοιχίζεται από καλές και κακές υπερφυσικές οντότητες, όπως πνεύματα, νεράιδες, καλικάντζαρους και στοιχειά, που προσπαθούν να τον ωφελήσουν ή να τον βλάψουν αντίστοιχα. Μέσω κάποιων τελετουργικών πρακτικών λοιπόν, ο άνθρωπος προσπαθεί να διώξει το κακό και να προσλάβει το καλό», εξηγεί ο καθηγητής Λαογραφίας, kοσμήτορας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Μανόλης Βαρβούνης.
Πρωτοχρονιά και προλήψεις
Πολλές είναι οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις που έχουν αποκτήσει τη μορφή εθίμων. Για παράδειγμα, με την έλευση του νέου έτους πολλοί σπάνε το ρόδι, δίνουν ευχές και δέχονται τον επισκέπτη που θα τους κάνει το «ποδαρικό» για να τους πάει καλά η χρονιά. «Τα σπίτια τα οποία επισκέφθηκε κάποτε ο θάνατος, η αρρώστια ή μια καταστροφή, είχαν επίσης κάνει ποδαρικό την Πρωτοχρονιά, το οποίο όμως δεν τους φύλαξε. Αυτό είναι κάτι που οι άνθρωποι το βλέπουν και το ξέρουν. Παρόλα αυτά υπάρχει ένας φόβος στο πίσω μέρος του μυαλού τους, εδραιωμένος από την πολύ παλιά εποχή που λέει “μωρέ κι αν…;” Κι ενώ κανένας λογικός άνθρωπος σήμερα δεν πιστεύει ότι θα πάει καλά η χρονιά του, αν του κάνουν ποδαρικό, παρόλα αυτά το κάνει, και μάλιστα δεν επιλέγει κάποιον δυστυχισμένο ή χαροκαμένο, αλλά πιθανότατα ένα παιδάκι», δηλώνει ο κ. Βαρβούνης, μιλώντας στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.
Διαχρονικές προλήψεις
Μέχρι και σήμερα κάνουμε …παρατήρηση σε κάποιον που πιάνει τους παραστάτες της πόρτας με τα δυο του χέρια, γιατί υπήρχε από παλιά η πεποίθηση ότι όταν το κάνεις αυτό, δεσμεύεις την πόρτα και στην ουσία την κλείνεις. Παιδιά του δημοτικού στις μέρες μας γνωρίζουν ότι όταν πέσουν τα νεογιλά τους δόντια θα τα πετάξουν στα κεραμίδια, ενώ διαχρονική είναι η προτροπή: «Τετάρτη και Παρασκευή τα νύχια σου μην κόψεις».
Ο καθηγητής λαογραφίας εξηγεί ότι πίσω από αυτές τις προλήψεις κρύβονται μαγικές αντιλήψεις, διότι υπήρχε η θεωρία ότι αν πάρουμε ένα κομμάτι από το σώμα ενός ανθρώπου, μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε για να κάνουμε πράξεις που αντανακλούν σε ολόκληρο το σώμα του. «Για παράδειγμα, αν βρω ένα δόντι μπορώ να κάνω μαγεία και να βλάψω αυτόν από τον οποίο προέρχεται, γι’ αυτό και το πετούσαν στα κεραμίδια. Επίσης αν βρω τα νύχια σε μέρες που θεωρούσε ο λαός ότι ευωδούν οι μαγικές πράξεις, μπορώ και πάλι να κάνω μάγια στον κάτοχό τους, γι’ αυτό και απέφευγαν να τα κόβουν τις ημέρες εκείνες», λέει χαρακτηριστικά ο κ. Βαρβούνης.
«Η κυρά μας η μαμή» και το ξεμάτιασμα
Στην εποχή που δεν υπήρχε επιστημονική εξήγηση για διάφορα πράγματα, «άνθιζαν» οι δεισιδαιμονίες, οι οποίες άρχισαν να σβήνουν, όσο η επιστήμη εξελισσόταν. «Υπάρχουν πολλά έθιμα με δεισιδαιμονίες για τις λεχώνες και τα νεογέννητα, προκειμένου να αποδιώξουν τις αρρώστιες που τους απειλούσαν, καθώς λόγω έλλειψης ιατρικής, υπήρχε πολύ μεγάλη θνησιμότητα και σε νεογνά και στις μητέρες τους. Ο τοκετός όμως με την πάροδο των χρόνων μεταφέρθηκε από το σπίτι στο μαιευτήριο, η μαμή αντικαταστάθηκε από τον γυναικολόγο, ήρθε η ιατρική και εξήγησε πολλά πράγματα, οπότε τα έθιμα αυτά καταργήθηκαν», επισημαίνει ο Μανόλης Βαρβούνης, τονίζοντας ότι πολύ χαρακτηριστική για την πάλη της δεισιδαιμονίας με την επιστήμη, είναι η ελληνική ταινία του 1958 «Η κυρά μας η μαμή», με τη Γεωργία Βασιλειάδου και τον Ορέστη Μακρή.
Ενώ όμως τα περισσότερα από αυτά τα έθιμα χάθηκαν, ήρθαν νέα και πήραν τη θέση τους. Το εθιμικό κενό ήρθαν να το καλύψουν εισαγμένα από το εξωτερικό έθιμα, που είναι περισσότερο κοινωνικής ή ψυχαγωγικής φύσης, όπως π.χ. να επισκεπτόμαστε τη νέα μητέρα και το μωρό της προσφέροντας λούτρινα αρκουδάκια, γλυκά, λουλούδια ή μπαλόνια.
Σύμφωνα με τον κ. Βαρβούνη, «όταν ένα έθιμο καταργηθεί, στη θέση του έρχεται ένα άλλο έθιμο κι αυτό είναι κάτι που συνέβαινε ανέκαθεν. «Είναι λανθασμένη η αντίληψη ότι τα έθιμα είναι σταθερά ανά τους αιώνες και ότι στη σημερινή εποχή άρχισαν να αλλάζουν. Τα έθιμα άλλαζαν πάντα και δεν υπάρχει κενό, γιατί του ανθρώπου τού αρέσει η τελετουργία», αναφέρει.
Μία από τις προλήψεις που διατηρήθηκαν έως σήμερα είναι το ξεμάτιασμα, μια χαρακτηριστική περίπτωση δεισιδαιμονίας που επιζεί στις μέρες μας, σύμφωνα με τον καθηγητή λαογραφίας. «Είναι λάθος να λέγεται ότι η εκκλησία ασπάζεται το ξεμάτιασμα και γενικώς είναι λάθος να συνδέονται οι δεισιδαιμονίες με τη θρησκευτική πίστη. Η εκκλησία όντως παραδέχεται ότι υπάρχει βασκανία, η οποία όμως δε λύνεται με ξεμάτιασμα αλλά με ευχές που υπάρχουν στο ευχολόγιό της, κάτι που είναι εντελώς διαφορετικό», υποστηρίζει ο κ. Βαρβούνης, κάτι που αναλύει εκτενώς στο βιβλίο του «Εισαγωγή στη θρησκευτική λαογραφία».
Πηγή : ΑΠΕ-ΜΠΕ/Βαρβάρα Καζαντζίδου
Φωτογραφία : revac film’s&photography
